Ảnh minh họa: nguồn internet

Tội phạm và mức độ tội phạm là những vấn đề được quan tâm nhất trong bất cứ xã hội hiện đại nào. Ngày nay, từ các nước phát triển sang các nước đang phát triển, từ các nước có thể chế xã hội chủ nghĩa tới các nước có thể chế tư bản đều phải đối mặt với nhiều vấn đề pháp lý như giết người, cố ý gây thương tích, cướp tài sản, hiếp dâm, trộm cắp, ma túy, lừa đảo, trốn thuế... Các vụ hiếp dâm tập thể xảy ra tại Ấn Độ trong thời gian qua là hồi chuông cảnh báo về sự gia tăng của tội phạm trong những năm gần đây.

Ngoài ra, tỷ lệ tội phạm ở những quốc gia khác nhau là rất khác nhau. Sự khác nhau đó có thể xuất phát từ việc từng nước nhìn nhận (định nghĩa) các loại tội phạm là khác nhau, thể chế kinh tế -chính trị khác nhau[3]; nhưng lý do cũng có thể xuất phát từ các đặc điểm cụ thể về yếu tố kinh tế - xã hội ở mỗi nước là khác nhau.

 

Để kiểm soát và quản lý xã hội, nhà nước sử dụng nhiều hình phạt như phạt tiền, tù có thời hạn, chung thân, tử hình, trục xuất, hạn chế về di chuyển, hạn chế một số quyền công dân Tuy nhiên, việc gia tăng hình phạt không phải khi nào cũng hiệu quả. Thay vào đó, việc cải thiện các yếu tố kinh tế - xã hội hứa hẹn mang lại những kết quả tốt hơn. Ví dụ, một người nghèo và vô gia cư có thể không từ bỏ ý định trộm cắp tài sản khi các nhà làm luật tăng khung hình phạt này lên gấp hai lần bởi vì hoặc họ không có thông tin hoặc họ không quan tâm tới mức hình phạt hoặc họ hy vọng mình sẽ không bị bắt. Tuy nhiên, nếu nhà nước tạo điều kiện để họ có việc làm và thu nhập thì có thể họ sẽ từ bỏ ý định trộm cắp ngay cả khi không cần tăng hình phạt. Cách tiếp cận thứ hai có thể mang tính bền vững hơn việc tăng hình phạt bởi vì nó mang lại lợi ích cho xã hội, giảm tổn thất cho nạn nhân tiềm năng và mang lại lợi ích lâu dài cho chính người có ý định thực hiện hành vi phạm tội. Đó là cách tiếp cận phúc lợi và phần nào bảo vệ quyền con người, chứ không phải là cách tiếp cận trừng phạt về tội phạm.

Ở Việt Nam, cụ thể ở thành phố Hồ Chí Minh, tội phạm luôn là vấn đề nhức nhối trong những năm gần đây. Dù lãnh đạo thành phố, lực lượng công an và cả người dân đều mong muốn và đã thực hiện nhiều biện pháp khác nhau để giảm số vụ và số nạn nhân. Tuy nhiên, thực tế cho thấy tình hình tội phạm không có nhiều biến chuyển, thậm chí tăng ở nhiều loại hình tội phạm khác nhau. Đã đến lúc chúng ta đặt câu hỏi, liệu giảm tội phạm theo cách tiếp cận trấn áp và hình phạt có phải lúc nào cũng có hiệu quả? Liệu có cách giảm tội phạm nào mang tính bền vững hơn, nhân văn hơn, mang tính bảo vệ quyền con người hơn không?

Kinh tế học pháp luật (hay phân tích kinh tế về pháp luật) áp dụng phương pháp kinh tế để giải thích những tác động của pháp luật hay chính sách của nhà nước. Phân tích kinh tế về pháp luật giúp đánh giá các quy tắc pháp lý có hiệu quả về mặt kinh tế khi chuẩn bị áp dụng hay đã áp dụng trên thực tế hay không. Một số phương pháp phổ biến trong cách tiếp cận này là lý thuyết lựa chọn hợp lý, chi phí xã hội, tối ưu hóa, lý thuyết lựa chọn công cộng.

Becker[4] (1968) đề xuất một khung lý thuyết để phân tích tội phạm như một sự lựa chọn kinh tế thông thường của một chủ thể duy lý. Trong nghiên cứu này, người phạm tội được phân tích dưới góc độ có sự cân nhắc giữa chi phí và lợi ích trước khi thực hiện các hoạt động phạm pháp. Becker đã tìm ra rằng, xác suất bị bắt và mức độ của hình phạt là các biến quan trọng nhất quyết định số lượng tội phạm.

Ehrlich (1973, 1975, 1996) đã kết luận rằng, tác động của sự hiện diện của cảnh sát, xác suất bị bắt và mức độ trừng phạt tác động tới tỷ lệ tội phạm.

Chúng ta xem xét trường hợp người phạm tội lựa chọn giữa hai hoạt động, một là hợp pháp và một là bất hợp pháp. Lợi ích kỳ vọng của người phạm tội tiềm năng được thể hiện thông qua phương trình sau:

EU_i = p_i.U_i(Y_i - f_i) + (1 - p_i)U_i(Y_i)

Khung phân tích về các yếu tố kinh tế - xã hội tới tỷ lệ tội phạm thể hiện qua sơ đồ sau:

       

Yếu tố KT-XH/Loại tội phạm	Cướp giật	Mại dâm	Giết người	Ma túy	Trộm cắp
Thất nghiệp	0.278 (0.099)	-0.036 (0.864)	0.041 (0.717)	0.252*** (0.064)	-0.171 (0.111)
Tốc độ tăng GDP/người	-0.000012 (1.00)	0.022 (0.646)	0.02 (0.427)	0.0045 (0.879)	-0.02 (0.394)
GDP/người	-0.066 (0.761)	0.269 (0.634)	-1.4* (0.016)	0.224 (0.226)	-1.112* (0.002)
Lạm phát	0.0287 (0.623)	-0.0016 (0.977)	0.073** (0.030)	0.0146 (0.597)	0.006 (0.816)
Trình độ giáo dục	-0.069 (0.940)	-1.7 (0.056)	-0.91* (0.032)	1.76* (0.005)	-0.924*** (0.083)
Tốc độ tăng dân số	0.094 (0.146)	-0.026 (0.690)	0.006 (0.890)	0.045 (0.236)	-0.0005 (0.989)
Mật độ dân số	-0.195*** (0.064)	-1.766 (0.629)	-1.31 (0.273)	-0.22*** (0.078)	-7.905* (0.000)
Thuế thu nhập (bình quân)	-0.078 (0.662)	-0.408 (0.114)	-0.150 (0.272)	0.111 (0.490)	-0.787* (0.000)
Tỷ lệ đô thị hóa	1.98** (0.018)	2.266(0.674)	1.2 (0.633)	0.65 (0.453)	7.68* (0.009)
Tỷ lệ lực lượng lao động (từ 15-60 tuổi)	-5.109 (0.166)	-3.008 (0.748)	10.42* (0.027)	-3.464 (0.360)	27.84* (0.000)
Tỷ lệ chi tiêu quốc phòng/an ninh (trong chi Chính phủ)	-0.163 (0.401)	0.687 (0.066)	-0.2 (0.336)	-0.259 (0.125)	-0.123 (0.533)
Tỷ lệ người dân sử dụng Internet	-0.237 (0.149)	0.243 (0.283)	-0.045 (0.623)	0.059 (0.540)	-0.003 (0.978)
Trợ cấp của Chính phủ	0.697*** (0.075)	0.248 (0.692)	0.320 (0.198)	0.262 (0.291)	0.831* (0.012)
Tỷ suất sinh/bà mẹ	-0.606 (0.357)	0.215 (0.776)	-0.71(0.150)	0.761*** (0.093)	-0.193 (0.614)
Mức giải thích (%)	0.4572	0.2344	0.3522	0.6895	0.7105