Việt Nam hiện nay chưa có số liệu vềlượngtiêu thụ ĐUCĐcụ thể ở trẻ em. Tuy nhiên, các nghiên cứu trên thế giới đều cho thấy tiêu thụ ĐUCĐở trẻ em nhiều hơn so với người trưởng thành. Ở Hoa Kỳ, năng lượng từ đường (mà gần một nửa là từ ĐUCĐ) chiếm 17% tổng năng lượng ăn vào ở trẻ em và vị thành niên[8]. Kết quả điều tra ở Hoa Kỳnăm 2013-2014 cho thấy, 60,7% trẻ em và 50,5% người lớn sử dụng ĐUCĐ; năng lượng ăn vào từ ĐUCĐ ở trẻ em là 137,6calo và người lớn là 132,5 calo[9]. Nghiên cứu ở Úc cho thấy, nhóm trẻ em tiêu thụ nhiều ĐUCĐ hơn so với người lớn[10].Căn nguyên gây nên bệnh béo phì rất phức tạp, trong đó có nguyên nhân từ tình trạng gia tăng tiêu thụ đường tự do, đặc biệt là từ ĐUCĐ[11],[12],[13]. Việc giảm tiêu thụ ĐUCĐ đã được chứng minh là giảm tăng cân ở trẻ em, đặc biệt ở những người đã thừa cân[14],[15],[16].

Theo WHO, ĐUCĐ là tất cả các loại đồ uống có chứa đường tự do,gồm có nước ngọt không chứa cồn (có ga hoặc không có ga), nước ép trái cây/rau củ, đồ uống từ trái cây/rau củ (dưới dạng đồ uống, chất cô đặc dạng lỏng và bột), nước có pha chế hương liệu, nước tăng lực và đồ uống cho người chơi thể thao, trà pha sẵn uống liền, cà phê pha sẵn uống liền và đồ uống sữa có pha chế hương liệu (flavoured milk drinks)[17],[18]. Trong định nghĩa này, đường tự do là các đường đơn (như glucose, fructose) và đường đôi(sucrose hoặc đường ăn) được thêm vào thực phẩm (bởi nhà sản xuất, người chế biến hoặc người tiêu dùng)và đường tự nhiên có sẵn trong thực phẩm(có trong mật ong, xi-rô, nước ép hoa quả và nước hoa quả cô đặc).

Một trong những loại đường phổ biến được nhà sản xuất cho vào các loại ĐUCĐ là fructose. Đường fructose sẽ làm tăng quá trình sinh nhiệt, tăng triglyceride, kích thích tiêu thụ oxy nhiều hơn so với glucose, nhưng lại tạo ra các kích thích insulin nhỏ hơn rất nhiều so với glucose, làm cản trở quá trình chuyển hóa glucose, gây tăng tích tụ mỡ ở cơ thể và tình trạng thừa cân béo phí[19],[20],[21].Chính vì vậy, phần lớn các nghiên cứu về vấn đề này đều tìm thấy mối liên quan thuận chiều giữa việc tiêu thụ các loại ĐUCĐ với hàm lượng mỡ cơ thể hay tình trạng béo phì[22].

Hơn nữa, do ĐUCĐ là dạng lỏng nên được cơ thể dung nạp một cách nhanh chóng khiến cơ thể không kịp ghi nhận lượng calo vừa nạp vào và gửi tín hiệu no đến não bộ giống như cách cơ thể phản ứng theo cơ chế điều khiển ngược của cơ thể với lượng calo từ thức ăn dạng đặc[23],[24].Điều này có thể khiến một người tiếp tục ăn ngay cả khi đã uống ĐUCĐ với hàm lượng calo cao. Do đó, nếu không giảm năng lượng ăn vào từ các nguồn thực phẩm khác thìlượng calo dư thừa từ ĐUCĐ này sẽ góp phần gây ra thừa cân và béo phì,bởi chúng dễ dàng chuyển hóa thành chất béo trong cơ thể và được lưu trữ trong các mô khác nhau[25],[26].Kết quả là một người trưởng thành ăn uống bình thường nhưng lại uống thêm mỗi ngày một lon nước sodacó đường (350mlcung cấp 150 kcal và 40-50g đường) có thể gây tăng 6,75kg trọng lượng cơ thể, nếu sử dụng liên tục trong vòng 1 năm[27].

Bên cạnh đó, ĐUCĐ bất kể là được tạo ngọt bằng đường hay chất tạo ngọt nhân tạo (đường hóa học) đều kích thích cảm giác thèm ăn các thức ăn ngọt, nhiều carbohydrate và làm gia tăng cảm giác đói, giảm ngưỡng cảm giác no[28],[29]. Chính vì vậy,khi một người tiêu thụ ĐUCĐ lâu ngày, “ngưỡng ngọt” của người đó tăng dần lên, khiến cho họ có xu hướng ăn các thực phẩm khác ngọt hơn bình thường[30],[31].Việc tăng tiêu thụ đường và ĐUCĐ dẫn đến việc tăng năng lượng nạp vào cơ thể, từ đó dẫn tới thừa cân, béo phì.

Đường được tìm thấy tự nhiên trong nhiều loại thực phẩm, bao gồm trái cây và sữa vì vậy, việc bổ sung đường vào các sản phẩm thực phẩm sẽ làm tăng tổng hàm lượng năng lượng của sản phẩm. Việc tiêu thụ ĐUCĐ được cho là một yếu tố góp phần vào mức độ gia tăng tỷ lệ thừa cân, bệnh béo phì ở trẻ em đang được ghi nhận ở nhiều quốc gia trên toàn thế giới. Nhiều nghiên cứu đã cho thấy có mối liên hệ đáng kể giữa việc tiêu thụ ĐUCĐ và tăng cân ở trẻ em[32],[33],[34].

Một phân tích tổng hợp kết quả từ 88 nghiên cứu quốc tế cho thấy, mối liên hệ thuận chiều giữa việc sử dụng nước ngọt với việc tăng năng lượng và trọng lượng cơ thể[35].Các nghiên cứu ở trẻ em và người lớn đã chỉ ra rằng, ở những người thừa cân, việc giảm tiêu thụ ĐUCĐ có thể giúp kiểm soát cân nặng tốt hơn[36],[37].Một phân tích tổng hợp từ 22 nghiên cứu nguy cơ béo phì ở trẻ tiêu thụ nhiều ≥1 khẩu phần ĐUCĐ (khoảng 236ml) hàng ngày thì nguy cơ có chỉ số khối cơ thể (BMI) cao nhiều hơn 1,55 lần so với nhóm không uống[38]. Nghiên cứu thử nghiệm trên quy mô lớn ở nhóm thanh thiếu niên đã cho thấy việc tiêu thụ ĐUCĐ góp phần mạnh mẽ hơn vào việc tăng cân nặng[39].Ngoài ra, nghiên cứu cũng chứng minh được rằng, việc tiêu thụ nhiều ĐUCĐ có thể đẩy nhanh quá trình tiến triển của béo phì ở những người có tiền sử gia đình hoặc có các gen quy định béo phì[40].[41],[42],[43],[44],[45]. Kết quả từ nghiên cứu mang tên Lớn lên Ngày nay (Growing Up Today-GUT) theo dõi trên 10.000 trẻ cho thấy, ở trẻ em gái, việc tiêu thụ ĐUCĐ có liên quan đến việc tăng cân[46]. Nghiên cứu Các cuộc Khảo sát vềdinh dưỡng và sức khỏe I, II và III – gọi tắt là NHANES (National Health and Nutrition Examination Surveys) cho thấy, việc tiêu thụ nước ngọt đóng góp một tỷ lệ năng lượng cao hơn ở những đối tượng có cân nặng bình thường ở mỗi nhóm tuổi và giới tính[47]. Nghiên cứu theo dõi 11654 trẻ em trong 3 năm cho thấy mối liên hệ mật thiết giữa tiêu thụ soda và tăng cân ở cả trẻ gái và trẻ trai. Tiêu thụ 236 ml soda hàng ngày khiến BMI trẻ trai tăng 4% trong năm tiếp theo; tiêu thụ soda nhiều hơn 472ml/ngày sẽ khiến BMI trẻ trai tăng 14% và trẻ gái tăng 10%[48].

Với nhóm tuổi dưới 5 tuổi, các nghiên cứu đã cho thấy việc tiêu thụ thường xuyênĐUCĐ có mối liên hệ chặt chẽ với thừa cân và béo phì ở lứa tuổi lớn hơn. Nghiên cứu ở gần 2000 trẻ em trong độ tuổi từ 2,5-4,5 ở Québec, Canadađã cho thấy tiêu thụ ĐUCĐ trong các bữa ăn làm tăng gấp đôi tỷ lệ thừa cân[49].Một nghiên cứu Cohort ở hơn 9000 trẻ em trong độ tuổi từ 2-5 ở Hoa Kỳ cho thấy những trẻ tiêu thụ ≥ 236 ml ĐUCĐ hàng ngày sẽ có sự thay đổi lớn về chỉ số z BMI (Chỉ số khối cơ thể theo z-score là chỉ số chung để phân loại thừa cân, béo phì ở trẻ em) và tiềm năng trở thành thừa cân béo phì trong 2 năm tiếp theo[50]. Nghiên cứu này cũng cho thấy trẻ em 5 tuổi uống nhiều ĐUCĐ thường xuyên cũng có tỷ lệ thừa cân béo phì cao hơn 1,43 lần so với nhóm không uống.

Trẻ em ở những nhóm tuổi lớn hơn, các nghiên cứu cũng cho thấy việc tăng tiêu thụ ĐUCĐ có tỷ lệ thuận với tăng chỉ số BMI. Dữ liệu nghiên cứu cho thấy, lượng tiêu thụ ĐUCĐ là yếu tố đóng góp lớn nhất vào tổng năng lượng ănvào và góp phần làm trẻ tăng cân[51]. Một nghiên cứu khác cũng cho thấy trẻ em uống 355ml (khoảng 1 lon) soda mỗi ngày, tỷ lệ mắc bệnh béo phì tăng lên 60% trong suốt 1 năm rưỡi theo dõi[52]. Nghiên cứu tại Hy Lạp ở trẻ từ 7-15 tuổi cho thấy trẻ em và thanh thiếu niên tiêu thụ ĐUCĐ có nguy cơ bị béo phì cao hơn 2,57 lần so với những trẻ em và thanh thiếu niên không tiêu thụ loại đồ uống này[53].Hơn nữa việc tiêu thụ các loại ĐUCĐ có nhiều năng lượng rỗng nhưng lại không có lợi ích về dinh dưỡng này sẽ ảnh hưởng tới sức khỏe của trẻ[54].

Có thể thấy, nhiều bằng chứng khoa học đã chỉ ra mối liên hệ thuận chiều giữa việc sử dụng ĐUCĐ và thừa cân, béo phì. Trong khi đó, thừa cân và béo phì là yếu tố nguy cơ chính của một số bệnh mạn tính như bệnh đái tháo đường, bệnh tim mạch và một số loại ung thư[55],[56],[57]. Chính vì vậy, WHO đã đưa ra khuyến cáo với cả người lớn và trẻ em, lượng đường tự do tiêu thụ hàng ngày ở mức <10% tổng năng lượng nạp vào, và tốt nhất là <5% (khoảng 25g hoặc 6 muỗng cà phê) để có lợi hơn cho sức khỏe[58]. Tuy nhiên, Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ (AHA) khuyến cáo rằng trẻ em từ 2 đến 18 tuổi nên hạn chế lượng đường tiêu thụ thêm xuống dưới 6 muỗng cà phê (25 gam) mỗi ngày tức dưới 5% tổng năng lượng nạp vào và ĐUCĐ nên được giới hạn không quá 235ml mỗi tuần. Trẻ em dưới 2 tuổi không nên tiêu thụ bất kỳ loại thực phẩm hoặc đồ uống nào có thêm đường[59].

Nhằm hạn chế những ảnh hưởng của ĐUCĐ với sức khỏe đặc biệt là của những nhóm đối tượng yếu thế trong đó có trẻ em, rất nhiều quốc gia đã có những chính sách chặt chẽ nhằm giảm tiếp thị ĐUCĐ đối với trẻ em như:

Các chính sách về tài chính nhằm giảm tiêu thụ ĐUCĐđặc biệt là đánh thuế ĐUCĐ. Các can thiệp về giá có thể ảnh hưởng tới hành vi tiêu thụ các sản phẩm nói chung và việc tiêu thụ ĐUCĐ nói riêng[60].WHO đã khuyến nghị trong Kế hoạch hành động toàn cầu về phòng chống và kiểm soát bệnh không lây nhiễm 2013-2020 rằng các chính sách để phòng chống béo phì nên bao gồm cả các công cụ về kinh tế, công cụ thuế, và trợ cấp để nâng cao khả năng chi trả đối với các sản phẩm lành mạnh cũng như hạn chế tiêu thụ các sản phẩm không lành mạnh[61]. Trong Báo cáo của Ủy ban Toàn cầu về Phòng chống Béo phì (Ending Childhood Obesity Commission) của WHO đã nhấn mạnh lại các khuyến nghị về tăng mức thuế đối với ĐUCĐ. Ủy ban cũng tuyên bố rõ rằng, có đầy đủ các bằng chứng và cơ sở hợp lý để thực hiện đánh thuế ĐUCĐ[62].Hơn nữa, kinh nghiệm về tác động vào chính sách thuế thuốc lá đã chứng minh lợi ích của việc tăng giá đối với việc thay đổi hành vi mua sắm và nâng cao sức khỏe cộng đồng, bên cạnh đó thuế cũng tạo nguồn thu đáng kể cho ngân sách[63].

Để minh bạch và nâng cao khả năng tiếp cận thông tin về dinh dưỡng cho người dân khi lựa chọn các sản phẩm thực phẩm nói chung và đồ uống nói riêng, Nhà nước cần có các quy định về công bố thành phần dinh dưỡng bắt buộc trong đó có công bố hàm lượng đườngđối với các sản phẩm đồ uống để từ đó người dân có thể đưa ra các lựa chọn phù hợp và lành mạnh. Song song với việc truyền thông nâng cao nhận thức, các chính sách nhằm minh bạch thông tin về thành phần dinh dưỡng sẽ giúp người dân thay đổi hành vi tiêu dùng.

Siết chặt các chính sách nhằm kiểm soát tiếp thị ĐUCĐ cho trẻ em.Nghiên cứu ở Úc cho thấy, quảng cáo truyền hình cho trẻ em là một yếu tố đóng góp lớn vào việc tiếp xúc của trẻ với các hoạt động quảng cáo, tiếp thị ĐUCĐ[64].Chính vì vậy, WHO đã khuyến nghị các quốc gia thành viên thực hiện các chính sách tích cực để giảm mức độ phơi nhiễm/tiếp xúc của trẻ với các sản phẩm thực phẩm không lành mạnh[65].Việc nâng cao các quy định/chính sách để giảm thiểu việc tiếp thị sản phẩm ĐUCĐ với trẻ em như: giới hạn thời điểm quảng cáo, kênh quảng cáo; các hình thức tài trợ, khuyến mại bằng các sản phẩm ĐUCĐ;… sẽ giúp hạn chế trẻ phơi nhiễm với những sản phẩm không có lợi cho sức khỏe.

Chính sách nhằm giảm tính sẵn có của ĐUCĐ trong trường học và các khu vực cho trẻ em. Sự sẵn có của ĐUCĐ trong trường học hay trong bữa ăn học đường có thể hình thành nên thói quen tiêu dùng ở trẻ. Nhà nước cần có các quy định chính sách về việc hạn chế/cấm bày bán ĐUCĐ trong trường học, các khu vui chơi, khu vực dành cho trẻ em hoặc ở các sự kiện cho trẻ em (như các sự kiện của trường học, lễ hội trung thu,…). Song song với việc không bày bán ĐUCĐ, cần phải tăng cường các loại đồ uống thay thế lành mạnh hơn như nước ép hoa quả, sữa không đường, nước lọc...

Thực hiện các chương trình tiếp thị xã hội, truyền thông thay đổi hành vi nhằm nâng cao hiểu biết của người dân, đặc biệt là người chăm sóc trẻ về tác hại của ĐUCĐ. Bởi lẽ,các nghiên cứu cho thấy, các can thiệp để thúc đẩy thay đổi hành vi nhằm giảm thừa cân béo phì đặc biệt là ở trẻ em sẽ đạt hiệu quả tốt nhất nếu can thiệp cho cả cộng đồng;đồng thời, các nghiên cứu cũng cho thấy môi trường gia đình và cộng đồng có ảnh hưởng đáng kể đến việc tiêu thụ ĐUCĐ ở trẻ em[66].

Bên cạnh đó, nhà trường cũng cần có các hoạt động giáo dục dinh dưỡng cho học sinh để định hướng và thay đổi hành vi tiêu dùng ĐUCĐ ở trẻ cũng như khuyến khích trẻ tiêu thụ các sản phẩm lành mạnh. Các chương trình giáo dục dinh dưỡng dành riêng cho trẻ em cũng cần được xây dựng để nâng cao nhận thức của trẻ về: tác hại của ĐUCĐ với sức khỏe, các lựa chọn đồ uống thay thế lành mạnh hơn ĐUCĐ.

Tóm lại, Trước thực trạng gia tăng nhanh chóng tỷ lệ trẻ bị thừa cân béo phì ở Việt Nam, đặc biệt là ở trẻ ở tuổi học đường, thiết nghĩ kinh nghiệm và các giải pháp về phòng ngừa tình trạng thừa cân béo phì đang được WHO khuyến cáo, và đang được nhiều nước áp dụng cần phải được Chính phủ xem xét một cách nghiêm túc và áp dụng sớm ở Việt Nam. Đặc biệt là giải pháp về điều chỉnh chính sách thuế với ĐUCĐ./.

---